Co można jeść w Polsce w ramach prewencji i terapii chorób układu krążenia

doc. dr hab. n. med. Longina Kłosiewicz-Latoszek, Instytut Żywności i Żywienia, Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowo Zależnych

Dieta zgodna z zasadami prawidłowego żywienia to podstawa profilaktyki i leczenia chorób układu krążenia powstających na podłożu miażdżycy tj. choroba niedokrwienna serca, udar mózgu i miażdżyca tętnic kończyn dolnych. Zdrowe odżywianie może wyeliminować czynniki ryzyka miażdżycy, takie jak podwyższone stężenie cholesterolu i glukozy w surowicy, wysokie ciśnienie krwi oraz nieprawidłowa masa ciała. W profilaktyce i leczeniu chorób układu krążenia dieta powinna być urozmaicona, bogata w warzywa, owoce, produkty zbożowe i strączkowe oraz powinna zawierać ryby, chude mięso i produkty mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu.

Co jeść żeby być zdrowym?

Do najważniejszych składników pokarmowych, które należy brać pod uwagę w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych, należy tłuszcz oraz warzywa, owoce, produkty zbożowe i strączkowe. W niektórych schorzeniach ograniczenia wymaga spożycie soli i alkoholu. Ponadto istotne znaczenie mogą mieć składniki dodatkowe, takie jak oleje rybne oraz sterole i stanole.

Tłuszcz – pomaga czy szkodzi?

Badania naukowe dowiodły, iż ograniczenie spożycia kwasów tłuszczowych nasyconych poniżej 10% kaloryczności diety i cholesterolu pokarmowego poniżej 300 mg dziennie zmniejsza występowanie chorób sercowo-naczyniowych.

W nasycone kwasy tłuszczowe obfitują w szczególności następujące produkty spożywcze: masło, tłuszcz wieprzowy (słonina, boczek, smalec), śmietana, tłuste mięsa i wędliny, tłuste sery.

Kwasy tłuszczowe nasycone działają promiażdżycowo, głównie poprzez podwyższenie cholesterolu całkowitego i cholesterolu LDL w surowicy. Ponadto działają prozakrzepowo, prozapalnie. Z kolei nienasycone kwasy tłuszczowe, jeżeli zastąpi się nimi kwasy tłuszczowe nasycone, wykazują działanie przeciwmiażdżycowe. Źródłem tych kwasów są oleje roślinne i tłuste ryby. Tłuszcze pochodzenia zwierzęcego należy zastępować olejami roślinnymi takimi jak rzepakowy, oliwkowy, słonecznikowy, sojowy, kukurydziany. Ponadto wybierać należy chude mięso i wędliny, drób bez skóry oraz chude produkty mleczne (mleko, jogurt, kefir – 0% lub 0,5% tłuszczu).

Bogatym źródłem cholesterolu pokarmowego są podroby i wędliny podrobowe, jaja i tłuste produkty pochodzenia zwierzęcego (masło, śmietana, tłuste sery, tłuszcz wieprzowy, tłuste mięsa i wędliny).

Błonnik to zdrowie

Warzywa, owoce, produkty zbożowe i strączkowe są dobrym źródłem błonnika, witamin i składników mineralnych a także flawonoidów. Dziennie należy spożywać od 400 do 1000 g warzyw i owoców. Preferowane jest pieczywo ciemne oraz wzbogacone w ziarna zbóż. Błonnik pokarmowy, głównie jego frakcja nierozpuszczalna, poprawia perystaltykę jelit i działa przeciw zaparciom. Z kolei frakcja rozpuszczalna błonnika działa redukująco na stężenie cholesterolu, glukozy i ciśnienie krwi.

Najwięcej witaminy mają…

Spośród witamin istotnych w profilaktyce i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych wymienić należy witaminy antyoksydacyjne, do których należy witamina E (alfa tokoferol), prowitamina A (betakaroten) i witamina C (kwas askorbinowy). Głównym źródłem tych witamin powinny być produkty naturalne (owoce, warzywa, oleje roślinne), gdyż jak wynika z ostatnich badań klinicznych, suplementacja witaminowa z zastosowaniem dużych dawek tych witamin nie wpływa redukująco na występowanie incydentów sercowo-naczyniowych.

Drugą grupą witamin istotnych w chorobach sercowo-naczyniowych są witaminy biorące udział w metabolizmie homocysteiny, która uznana została za niezależny czynnik tych chorób. Do tych witamin należy kwas foliowy, witamina B6 i witamina B12. Ich niedobór może być przyczyną podwyższonego stężenia homocysteiny. Źródłem tych witamin powinny być produkty naturalne (chude mięso, warzywa liściaste, kapustne), a w niektórych przypadkach suplementacja.

Jedz i pij kolorowo

Flawonoidy należą do związków organicznych dających roślinom barwę, smak, zapach. Główne ich działanie, podobnie jak w wypadku witamin antyoksydacyjnych, to zapobieganie utlenianiu frakcji LDL, której przypisywane są właściwości miażdżycorodne. Do dobrych źródeł flawonoidów należą warzywa, owoce, soki, a także czerwone wino. Zarówno sam alkohol, jak i flawonoidy zawarte w czerwonym winie mają właściwości przeciwmiażdżycowe, takie jak: podwyższenie cholesterolu HDL, działanie przeciwzakrzepowe i antyoksydacyjne. Jednak w profilaktyce chorób układu krążenia nie zaleca się czerwonego wina, dopuszczając 2-3 drinki dziennie u osób zwyczajowo je pijących. Należy bowiem pamiętać, iż systematyczne spożywanie alkoholu może doprowadzić do alkoholizmu, marskości wątroby, zapalenia trzustki. Ponadto alkohol może podwyższać stężenie trójglicerydów w surowicy krwi, a zatem u pacjentów z zaburzeniami lipidowymi powinien być wykluczony.

Szczypta soli

U osób z nadciśnieniem tętniczym istotne jest ograniczenie spożycia soli do 6 g dziennie. W tym celu należy ograniczać spożycie przemysłowo przygotowanych produktów mięsnych i warzywnych oraz wprowadzać przyprawy ziołowe, co pozwoli ograniczyć sól w diecie. Dobrym sposobem ograniczenia spożycia soli jest niestawianie solniczki na stole.

Schabowy z ryby

W ostatnich latach coraz częściej podnoszone jest znaczenie ryb i olejów rybnych w profilaktyce i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych. Ryby są dobrym źródłem białka i nienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega 3. Korzystne właściwości tych kwasów wyrażają się poprzez poprawę profilu lipoprotein (głównie obniżenie stężenia trójglicerydów oraz podwyższenie cholesterolu HDL) oraz poprzez działanie antyarytmiczne, przeciwzapalne, przeciwzakrzepowe i hipotensyjne. Zaleca się spożywanie ryb (łosoś, pstrąg, makrela, dorsz) 2-3 razy w tygodniu w ilości około 200 g. Osoby z chorobą niedokrwienną serca mogą przyjmować pod kontrolą lekarza preparaty olejów rybnych w ilości 1-2 g dziennie, a pacjenci z podwyższonym stężeniem trójglicerydów 2-3 g dziennie.

Masło czy margaryna?

Sterole i stanole wyodrębniane z olejów roślinnych bądź pulpy drzewnej wykazują właściwości obniżające stężenie cholesterolu. Przemysłowo są dodawane do margaryn (np. Benecol, Pro-activ), majonezów, sosów. Produkty zawierające te związki zalecane są osobom z hipercholesterolemią. Dzienne spożycie 2-3 g steroli i stanoli pozwala obniżyć stężenie cholesterolu LDL o 10-15%.

Od tego, co jemy ważniejsze jest ile jemy

Podkreślić należy, iż do czynników zwiększających zagrożenie chorobami układu krążenia należy nadwaga i otyłość (BMI > 25 kg/m²). Z tego względu istotne jest, aby spożycie energii było zgodne z zapotrzebowaniem organizmu. Posiłki nadmiernie kaloryczne, głównie pochodzące z tłustych i słodkich produktów oraz mała aktywność fizyczna sprzyjają otyłości. Zapobieganie otyłości i jej leczenie jest podstawą postępowania w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca, nadciśnienia i cukrzycy typu 2.

Wybór produktów spożywczych zalecanych i przeciwwskazanych bądź wymagających ograniczenia w stosowaniu podano w tabeli.

Tabela. Wybór produktów spożywczych w profilaktyce i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych

Zalecane		Ograniczone	Przeciwskazane
1	2	3	4
Produkty zbożowe	Pieczywo razowa, maca, owsianka, ryż, makaron, płatki kukurydziane, musli, kasze gruboziarniste.		Rogaliki francuskie (croissant).
Warzywa, owoce, nasiona roślin strączkowych	Warzywa świeże i mrożone. Fasola, groch, soczewica, kukurydza. Ziemniaki. Owoce świeże i suszone. Owoce konserwowe (niesłodzone). Soki owocowe i warzywne.	Ziemniaki lub frytki smażone na głębokim oleju rzepakowym lub oliwie z oliwek.	Frytki, ziemniaki, warzywa przygotowane na niewłaściwym tłuszczu. Warzywa solone i konserwowe. Chipsy.
Nabiał	Mleko, jogurt, kefir (odtłuszczone). Chude sery i twarogi. Białko jajek.	Mleko, jogurt, kefir (półtłuste). Sery półtłuste. Dwa całe jaja na tydzień.	Pełne mleko. Śmietana. Mleko skondensowane. Zabielacze do kawy. Sery pełnotłuste. Jogurt i kefir pełnotłusty.
Ryby i owoce morza	Ryby (z rusztu, gotowane, wędzone). Unikać skóry. Można spożywac oleje rybne w kapsułkach (omega-3).	Ryby smażone na właściwym oleju. Małże, homary.	Ryby smażone na niewłaściwym tłuszczu. Krewetki. Kalmary. Ikra.
Mięso	Indyk, kurczaki (usunąć skórę z drobiu). Cielęcina. Króliki. Dziczyzna.	Chyda wołowina. Jagnięcina. Szynka. Bekon. Kiełbasa drobiowa.	Mięso z widocznym tłuszczem. Kaczki. Gęsi. Kiełbasy. Salami. Pasztety.
Zupy	Zupy warzywne. Chude wywary mięsne.		Zupy zaprawiane śmietaną i innymi tłuszczami.
Tłuszcze		Wybierać olej rzepakowy lub oliwę z oliwek. Dopuszcza się olej słonecznikowy, kukurydziany, sojowy. Margaryny miękkie.	Masło. Smalec. Słonina. Tuszcz spod pieczeni. Margaryny twarde.
Sosy	Pieprz. Musztarda. Zioła. Przyprawy korzenne.	Sosy sałatkowe niskotłuszczowe (np. na bazie chudego jogurtu).	Sól. Majonez. Sosy i kremy sałatkowe. Sosy do mięsa i ryb zawierające tłuszcz.

Opracowali: prof. dr hab. med. Wiktor B. Szostak i prof. dr hab. med. Barbara Cybulska, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie, 2004