Witaminy i składniki mineralne w profilaktyce chorób układu krążenia

Niektóre witaminy i składniki mineralne pełnią ważną rolę w profilaktyce chorób cywilizacyjnych, w tym chorób układu krążenia. Zaliczamy do nich antyoksydanty czyli witaminy A, C i E oraz selen. Także witaminy B6, B12 oraz kwas foliowy oraz pierwiastki, takie jak sód, potas, wapń, magnez i żelazo mają związek z czynnikami ryzyka miażdżycy.

Witaminy antyoksydacyjne A, C i E

Wolne rodniki są stale wytwarzane w organizmie w wyniku wielu procesów metabolicznych, a źródłem ich są również czynniki związane ze stylem życia i rozwojem cywilizacji: palenie papierosów, picie alkoholu, przyjmowanie różnych leków, zanieczyszczenie środowiska, czy skażenie powietrza.

W wielu badaniach prowadzonych w Europie i USA wykazano, że wysokie spożycie antyoksydantów pochodzących z żywności oraz ich wysokie stężenie w surowicy krwi związane jest z niższym ryzykiem chorób układu krążenia.

Jednak już korzyści płynące z przyjmowania omawianych składników w formie preparatów farmaceutycznych nie okazały się jednoznaczne w profilaktyce chorób serca, a niektóre z badań wykazały nawet szkodliwe działanie stosowania dużych dawek witamin oksydacyjnych w formie suplementów.

Dlatego też powinno zalecać się taki sposób żywienia, który w pełni pokryje zapotrzebowanie organizmu na antyoksydanty.

Najlepszym źródłem witamin antyoksydacyjnych jest żywność roślinna, głównie warzywa i owoce.

Podstawowe żywieniowe źródło witaminy E stanowią oleje roślinne oraz otrzymane na ich bazie margaryny miękkie, a także ryby (mintaj, makrela, śledź, tuńczyk, łosoś). Znaczący udział mają też warzywa szczególnie liściaste i strączkowe (kapusta, szpinak, pietruszka, brokuły, dynia, pomidor, papryka) oraz produkty zbożowe, zwłaszcza uzyskane z tzw. grubego przemiału tj. pieczywo razowe i grube kasze. Do warzyw i owoców szczególnie bogatych w witaminę C należą wszystkie rodzaje kapusty, kalafiory, kalarepa, papryka oraz większość owoców. Dobrym źródłem witaminy C szczególnie w okresie zimowym, są także soki cytrusowe. Ziemniaki wprawdzie nie obfitują w witaminę C, ale ponieważ są spożywane w stosunkowo dużych ilościach przez cały rok, można je uznać jako źródło tej witaminy na polskim stole, podobnie jak i kwaszoną kapustę.

Najbardziej bogate w witaminę A są wątróbka, jaja, sery, ryby. Najważniejszymi źródłami pokarmowymi β-karotenu (prowitamina A) są następujące warzywa i owoce: marchew, dynia, cykoria, fasola w strączkach, zielony groszek, sałata, szpinak, szczaw, morele.

Dla zapewnienia organizmowi właściwych ilości omówionych witamin powinno się każdego dnia konsumować około 0,5 kg warzyw i owoców, możliwie różnorodnych. Należy pamiętać, że witaminy, szczególnie witamina C są nietrwałe i rozkładają się w czasie przygotowywania posiłków, dlatego też warzywa i owoce powinny być spożywane głównie na surowo i przygotowywane przed samym spożyciem.

Witaminy B6, B12 oraz kwas foliowy

Coraz więcej danych wskazuje na to, że ochronną rolę przed chorobami serca pełnią także witaminy z grupy B. Witaminy B6 i B12 oraz kwas foliowy odgrywają istotną rolę w procesie prawidłowej przemiany homocysteiny, aminokwasu, który uszkadza śródbłonek tętnic. Osoby ze zwiększonymi poziomami homocysteiny są bardziej zagrożone miażdżycą, a aminokwas ten został uznany za niezależny czynnik ryzyka tej choroby.

Na występowanie podwyższonego poziomu homocystiny istotny wpływ ma niedobór witamin B6, B12 oraz kwasu foliowego. Stosowanie używek oraz spożywanie coraz bardziej przetworzonych produktów powoduje znaczny spadek tych witamin w diecie.

Najwięcej witaminy B6 znajduje się w otrębach i zarodkach pszennych, w mięsie z piersi indyka, wątrobie, rybach, białej fasoli i kaszy gryczanej. Zawierają ją także pieczywo, kasze, ryż, jaja oraz niektóre owoce.

Dobrym źródłem witaminy B12 są ryby, wątroba i nerki, a także żółte sery.

Do produktów bogatych w kwas foliowy zaliczamy wątrobę, soję, drożdże piekarskie, zarodki, a także niektóre warzywa (szpinak, natka pietruszki, fasola, groch).

Magnez i selen

Niedobory magnezu zwiększają ryzyko występowania schorzeń układu sercowo-naczyniowego, włączając w to chorobę wieńcową, zawał serca, arytmię oraz nagłe zgony.

Magnez odgrywa ważną rolę w licznych reakcjach metabolicznych, bierze udział w ponad 300 reakcjach enzymatycznych niezbędnych do przemian energetycznych, syntezy kwasów nukleinowych i białek.

Szczególnie dużą ilość magnezu zawiera mięsień sercowy. W niedoborze tego pierwiastka dochodzi do zaburzeń stosunków jonowych pomiędzy potasem, sodem i wapniem, które mają niekorzystny wpływ na funkcje hemodynamiczną serca. Większość ludzi w krajach uprzemysłowionych – w tym w Polsce - wykazuje braki magnezu w organizmie. Związane to jest ze zmniejszoną zawartością magnezu w glebie (kwaśne deszcze, nawozy sztuczne oraz w pożywieniu (oczyszczanie, gotowanie i konserwowanie) a także ze zmiękczaniem wody. Dodatkowym czynnikiem obniżającym poziom magnezu w ustroju są stresy psychiczne, nadużywanie alkoholu, diety odchudzające oraz stosowanie licznych leków.

Bogatym źródłem magnezu są orzechy, nieoczyszczone zboża, zielone warzywa liściaste oraz twarda woda.

Zaleca się, aby w niektórych grupach ludności profilaktycznie uzupełniać niedobory magnezu suplementami.

Selen jest pierwiastkiem śladowym o właściwościach antyoksydacyjnych – wchodzi w skład enzymów, które chronią komórki przed szkodliwym działaniem wolnych rodników. Niska zawartość selenu w diecie zwiększa ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych. Nie udowodniono jednoznacznie czy dodatkowe przyjmowanie selenu w formie suplementów może przeciwdziałać wystąpieniu tych schorzeń. Wchłanianie selenu pochodzącego z żywności różni się w zależności od jego postaci. Najlepiej przyswajalne są związki selenu występujące w warzywach. Względnie dużą ilość selenu zawierają także ryby i produkty zbożowe z pełnego ziarna.

Sód, potas i wapń

Sód (zawarty głownie w soli) należy do tych składników mineralnych, których wielkość spożycia wiąże się z poziomem ciśnienia tętniczego krwi. Największym badaniem, które potwierdziło związek przyczynowy pomiędzy zawartością sodu w diecie a ciśnieniem krwi było badanie INTERSALT, zrealizowane w 32 krajach i obejmujące ponad 10 tysięcy osób. Na jego podstawie stwierdzono, że ilość wydalanego z moczem sodu (będąca miarą jego dziennego spożycia) jest skorelowana z ciśnieniem krwi. Obliczono, że redukcja spożycia sodu o 2,3 g dziennie obniża ciśnienie skurczowe krwi średnio o 9 mm Hg.

Można to osiągnąć poprzez ograniczenie dodatku soli podczas gotowania potraw w domu i dosalania przy stole (z tego źródła pochodzi około 60% sodu), oraz zastępowanie soli innymi przyprawami. Powinno się też unikać jedzenia nadmiernych ilości produktów zawierających znaczne ilości soli – konserw mięsnych, rybnych i słonych wędlin oraz wyeliminować ze swojej diety słone orzeszki, chipsy. Należy zmniejszyć też spożycie przypraw typu kostka rosołowa, warzywna, a także zup w proszku.

Również zawartość potasu w diecie ma wpływ na wartość ciśnienia tętniczego krwi, częstość występowania udaru mózgu oraz arytmię. W społeczeństwach o dużym spożyciu potasu notuje się tendencje do występowania mniejszych wartości ciśnienia tętniczego. Uważa się, że spożywanie dużych ilości potasu, przede wszystkim w postaci produktów naturalnych takich jak warzywa, owoce, orzechy, jaja, chroni przed rozwojem nadciśnienia tętniczego, a u chorych na nadciśnienie ułatwia jego kontrolę. Zalecany poziom spożycia potasu to 3,5 g dziennie.

Racja pokarmowa o niskiej zawartości wapnia sprzyja występowaniu nadciśnienia tętniczego, natomiast stosowanie diety bogatej w niskotłuszczowe produkty mleczne będące głównym źródłem wapnia, wiąże się ze znacznym obniżeniem ciśnienia tętniczego. Efekt zwiększonej podaży tego pierwiastka w postaci suplementów prowadzi tylko do niewielkiego obniżenia skurczowego.

Żelazo

Coraz więcej danych epidemiologicznych wskazuje, że poziom żelaza w surowicy krwi oraz jego zapasy w ustroju mają wpływ na rozwój miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca. Natomiast związek pomiędzy spożyciem żelaza a wymienionymi chorobami jest niestały i stwierdzany głównie w odniesieniu do żelaza pochodzącego z mięsa, co można tłumaczyć większym wchłanianiem omawianego pierwiastka w tej formie. Absorpcja żelaza z produktów pochodzenia roślinnego jest bardzo mała i wynosi od 1% (szpinak) do 5% (chleb pszenny), natomiast w przypadku mięsa wykorzystanie żelaza sięga 20%.

Niedobory witamin i składników mineralnych

Niedobory witamin i składników mineralnych, nawet umiarkowanego stopnia, szczególnie jeśli występują przez dłuższy okres czasu, wywierają niekorzystny wpływ na zdrowie człowieka.

W profilaktyce powinno dążyć się, aby głównym źródłem witamin i składników mineralnych była żywność. Można to osiągnąć poprzez stosowanie różnorodnej, racjonalnej i zbilansowanej diety. Zaleca się wzrost spożycia produktów roślinnych: świeżych owoców, warzyw i produktów zbożowych pełnego przemiału, a także chudego mleka i jego przetworów, aby w pełni pokrywać zapotrzebowanie na witaminy i wzbogacić dietę w potas, magnez i wapń.

Powszechność niedostatecznej zawartości w przeciętnej polskiej diecie witamin z grupy B, magnezu, wapnia, żelaza oraz potasu uzasadnia celowość wzbogacania diety suplementami witamin i składników mineralnych w dawkach odpowiadających zapotrzebowaniu fizjologicznemu.

Natomiast zalecanie przyjmowania w prewencji chorób układu krążenia, suplementów witamin w ilościach wielokrotnie przekraczających normy żywieniowe wymaga jeszcze wielu intensywnych badań.

Czy suplementacja diety witaminami i składnikami mineralnymi jest skuteczna w profilaktyce chorób serca?