Dlaczego ludzie palą?

Powody dla których człowiek pali tytoń zmieniały się na przestrzeni wieków. Już Aztekowie używali zwiniętego wokół rurki liścia tytoniu (Acatatl = „tytoń w jednej rurze”), na wzór współczesnych cygar, by wprowadzić się w „stan spokoju”. Oprócz palenia tytoniu w celu ogólnego wyciszenia i zmniejszenia napięcia psychofizycznego wykorzystywali oni sproszkowane liście tytoniu jako środek przeciwbólowy, zmniejszający zawroty głowy i leczący choroby nosa. Można więc wnioskować, że azteccy lekarze zalecali swoim pacjentom zażywanie tabaki. Uczestnik wyprawy Krzysztofa Kolumba donosił o tabace, że „jest skuteczna jako lekarstwo, ale równie silnie działa odurzająco”.

Pierwsze pisemne informacje na temat palenia i wdychania różnych ziół w prastarych kulturach pochodzą już z V wieku przed nasza erą. W Europie tytoń pojawił się w XV w związku z podbojami Krzysztofa Kolumba i co ciekawe, a zarazem paradoksalne, początkowo używany był przez Europejczyków jako lekarstwo. Dopiero w XX wieku tytoń został nazwany wrogiem dla zdrowia człowieka. Medycyna wypowiedziała mu walkę w związku z dowodami na wywoływanie zaburzeń i schorzeń w organizmie ludzkim m. in. chorób układu krążenia, układu oddechowego, czy zmian nowotworowych. Szacuje się, że palenie tytoniu jest powodem śmierci co drugiej osoby obecnie praktykującej to antyzdrowotne zachowanie.

Wraz ze zwiększaniem się poziomu uzależnienia od tytoniu, zmieniają się powody palenia papierosów. Początkowo osoba paląca sięga po papierosy z innych przyczyn, niż wewnętrzny przymus. Szczególnie osoby w młodym wieku często rozpoczynają palenie papierosów, by:

• Zaspokoić swoją ciekawość,
• Doświadczyć nowego przeżycia,
• Poczuć się doroślejszym,
• Podnieść poczucie własnej wartości i samooceny,
• Dostarczyć sobie przyjemnych bodźców.

Palenie młodzieży wynika również z zachowań konformistycznych, czyli pragnienia przynależności do grupy rówieśniczej (tzw. „paczki”), bycia podobnym do innych (często postrzeganych jako ciekawszych, dojrzalszych) i akceptowanym. Dużą rolę w paleniu papierosów przez dzieci, młodzież i dorosłych odgrywa reklama. Kształtuje ona wizerunek osoby atrakcyjnej społecznie i lubianej dzięki temu, że pali ona papierosy, czy częstuje nimi innych.

Nikotyna zawarta w papierosach wpływa na samopoczucie dając z jednej strony wyciszenie, uspokojenie i zrelaksowanie, z drugiej strony jest ona substancją pobudzającą, więc odpowiada ona osobom szukającym stymulacji, zwiększenia poziomu pobudzenia i aktywności. Palenie tytoniu może stać się również sposobem na zaspokojenie potrzeby ucieczki od problemów rodzinnych zawodowych, czy interpersonalnych. Papieros pozornie wypełnia poczucie pustki i nudy, czy staje się formą ucieczki od samotności i lęku. W sytuacji uzależnienia od tytoniu, palenie jest mechanizmem regulowania emocji. Wypalenie papierosa zmienia się w schemat radzenia sobie z trudnymi emocjami m.in. smutku, złości, czy strachu. Daje szybkie uczucie ulgi, uśmierza cierpienie, bądź wzmacnia pozytywne emocje.

Na podstawie różnych powodów palenia tytoniu wyróżnić można pewne typy osób palących papierosy. Mówi się o:

• „palaczu mimo woli” – palenie papierosów jest dla takiej osoby czynnością automatyczną, pewnym codziennym rytuałem, a sama czynność palenia, jako nawyk behawioralny (wyciąganie papierosa z paczki, zapalanie go, trzymanie i manipulowanie nim w dłoni) sprawia jej przyjemność; u tego typu palacza mniejsze znaczenie w uzależnieniu ma farmakologiczne działanie nikotyny,
• „palaczu nałogowym” – u tej osoby potrzeba palenia tytoniu wiąże się z uzależnieniem farmakologicznym od nikotyny, substancji zawartej w tytoniu. Zaraz po przebudzeniu lub bezpośrednio przed zaśnięciem sięga ona po papierosa, aby zmniejszyć tzw. głód nikotynowy. Zdarza się, że silna potrzeba zapalenia papierosa wybudza ją ze snu w środku nocy,
• „palaczu psychologicznym” – osobie, która pali w celu poprawy nastroju i samopoczucia, palenie papierosów dodaje jej pewności siebie,
• „palaczu komunikacyjnym” – dla którego palenie papierosów jest niezobowiązującym sposobem na rozpoczęcie rozmowy, poznanie nowych osób i przebywanie w towarzystwie innych. Ten typ palenia tytoniu można nazwać „paleniem społecznym”,
• „palaczu sybarycie” – dla tej osoby palenie tytoniu to forma czerpania przyjemności i radości dla zmysłów,
• „palaczu poszukującym wolności i przygody” – palenie papierosów jest wyrazem potrzeby oderwania się od codzienności i codziennych trosk, przerwania rutyny, dążenia do wolności i niezależności,
• osobie, która traktuje palenie tytoniu, jako środek pobudzający (często charakteryzuje się ona wysokim poziomem ekstrawersji) lub uspokajający (mechanizm występujący zazwyczaj u osoby o neurotycznych cechach osobowości),

Istnieją narzędzia psychologiczne pomocne w określaniu indywidualnych powodów palenia tytoniu. Ciekawym i użytecznym kwestionariuszem wspomagającym analizę przyczyn palenia papierosów jest test „Dlaczego palę” (w polskiej adaptacji M. Broszkiewicz). Składa się on z 21 twierdzeń pogrupowanych w 7 skalach: pobudzenie, zajęcie, przyjemność/ relaksacja, podpora/ napięcie, uzależnienie, zwyczaj, motywy społeczne. Wyniki tego testu mają charakter opisowy i umożliwiają orientację, jak osoba spostrzega główne motywy swojego palenia tytoniu.

Interesującym tematem wydają się być różnice w powodach palenia tytoniu pomiędzy kobietami i mężczyznami. Dotychczasowe dane wskazują, że kobiety częściej niż mężczyźni palą papierosy z powodu potrzeby odczuwania przyjemności. Dla mężczyzn rzadziej, niż dla kobiet palenie tytoniu jest sposobem rozładowania napięcia poprzez nawyk behawioralny związany z czynnością palenia(np. bawienie się papierosem w dłoni, wydychaniem strumienia dymu tytoniowego). Dlatego tak ważne w procesie zaprzestawania palenia papierosów i utrzymywania abstynencji nikotynowej jest znalezienie alternatywnych sposobów rozładowania napięcia.

Wybrane cechy osobowości osób palących tytoń

mgr Katarzyna Olszewska, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Postaraj się przypomnieć sobie osobę z Twojego najbliższego otoczenia, która pali papierosy. W związku z dużą liczbą ludzi przewlekle palących tytoń (aktualnie w Polsce regularnie pali papierosy 30.7% osób dorosłych), znalezienie takiej osoby nie powinno być trudnym zadaniem. Zastanów się i przeanalizuj, czy odróżnia się ona od innych znajomych Ci niepalących ludzi konkretnymi cechami osobowości. Czy potrafisz bez dłuższego zastanowienia podać charakterystyczne dla niej cechy? Odpowiedź na to pytanie jest pozornie prosta.

Jednak dotychczasowe badania wykazują, że różnice osobowościowe pomiędzy osobami palącymi i niepalącymi są niewielkie. Dlaczego więc cechy osobowości są ważnym zagadnieniem wiążącym się z paleniem papierosów i zespołem uzależnienia od tytoniu? Znając związek pomiędzy czynnikami osobowości a zachowaniami osób używających tytoń łatwiej jest zrozumieć mechanizmy leżące u podstaw palenia papierosów konkretnej osoby. Równocześnie można znaleźć źródło motywacji do zaprzestania palenia oraz rozpoznać sytuacje największego ryzyka powrotu do palenia tytoniu i utrzymywania się tego antyzdrowotnego zachowania. Analiza cech osobowości palacza tytoniu umożliwia także dostosowanie docelowych zmian w stylu życia do możliwości i oczekiwań osoby zdecydowanej na zaprzestanie palenia i utrzymanie abstynencji nikotynowej.

Osobowość najczęściej jest rozumiana jako względnie trwała struktura czynników psychofizycznych. Kształtuje się ona w okresie rozwoju jednostki pod wpływem środowiska społecznego i kulturowego. Wpływa na możliwości przystosowania do zmieniających się warunków życia, także na funkcjonowanie osoby decydującej się na zaprzestanie palenia papierosów. Osobowość określa zdolność i motywację do zmian w stylu życia. Zmiany te ukierunkowane są na redukcję pierwszorzędowych czynników ryzyka takich, jak m. in.: palenie tytoniu, nadciśnienie tętnicze, podwyższony poziom cholesterolu we krwi (hipercholesterolemia), cukrzyca, czy otyłość. Wszystkie te czynniki silnie wpływają na powstawanie, przebieg i leczenie licznych chorób. Aktualnie nikt nie ma wątpliwości w kwestii szkodliwego wpływu palenia papierosów na powstawanie i przebieg chorób układu sercowo - naczyniowego, chorobach naczyń mózgowych, chorobach nowotworowych, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, czy infekcji górnych dróg oddechowych. Głównymi czynnikami wywierającymi niszczący wpływ na organizm osoby palącej są składniki dymu tytoniowego, tj. 4 000 substancji chemicznych, w tym ok. 40-50 rakotwórczych.

Psychologiczne uwarunkowania uzależnienia od tytoniu są szczególnie związane z biologiczną komponentą osobowości, czyli temperamentem. Badania wskazują, że nadaktywność emocjonalna oraz trudności w kontroli emocji i zachowań zwiększają ryzyko uzależnienia. Bardzo istotny jest również wiek rozpoczynania palenia tytoniu. Im młodsza jest osoba, tym szybciej się uzależnia, pali dłużej w ciągu życia, a konsekwencje palenia dla jej zdrowia są bardziej szkodliwe. Zauważono, że cecha osobowości nazywana „sumiennością” odgrywa istotną rolę w mechanizmie rozpoczynania palenia tytoniu. Osoba sumienna potrafi opanowywać swoje pragnienia i impulsy. Jest skrupulatna, punktualna, rzetelna i zdyscyplinowana. Niski poziom sumienności wiąże się ze słabszą wolą, mniejszą determinacją i wytrwałością w działaniu i dążeniu do celu. Niski poziom sumienności w młodym wieku może zwiększać ryzyko palenia tytoniu w przyszłości.

Dotychczasowe badania psychologiczne wskazują na istnienie dwóch charakterystycznych grup osób palących tytoń.

W skład pierwszej z nich wchodzą osoby o wysokim poziomie ekstrawersji. Ekstrawertyk jest osobą towarzyską, ma wielu przyjaciół. Jego działaniami w dużej mierze kierują emocje, bywa on impulsywny. Osoba ekstrawertyczna uwielbia zmiany w swoim życiu, jest zadowolona, gdy cały czas może coś robić, być w ruchu. Niepowodzenia raczej jej nie załamują, jest optymistycznie nastawiona do przyszłości. Pośród wymiarów czynnika ekstrawersja znaczącą rolę u osób palących tytoń wydaje się odgrywać tzw. „poszukiwanie wrażeń”, czyli dostarczania sobie nowych bodźców i wrażeń. Ekstrawertyk w dużej mierze sięgać będzie po papierosy w celu stymulacji, gdyż nikotyna m.in. krótkotrwale przyspiesza akcję serca, podnosi ciśnienie tętnicze krwi i zwiększa poziom pobudzenia.

W drugiej grupie znalazły się osoby, które potocznie określa się jako „nerwowe”, napięte, drażliwe, „mające słabe nerwy”. Psycholog użyłby do opisu osoby o powyższych cechach terminu „neurotyczność”. Cecha ta związana jest z podwyższonym poziomem lęku i chwiejności emocjonalnej. Neurotyk jest mało odporny na działanie stresu, a przeżywane przez niego emocje są często silne i długotrwałe. Osoby z wysokim poziomem neurotyzmu mogą palić, aby zredukować napięcie psychofizyczne i niepokój, wyciszyć się.

Badania przeprowadzone w Polsce, porównujące osoby palące papierosy z normami populacyjnymi wykazały, że osoby uzależnione od tytoniu, zarówno o cechach ekstrawertywnych, jak i neurotycznych charakteryzowały się większym napięciem. Może ono motywować do aktywności, ale i prowadzić do niecierpliwości oraz utrudniać samokontrolę i efektywne działanie. Wyniki sugerują także, że znaczna część osób palących ma skłonność do samotnego spędzania czasu, preferowaniu samodzielnego działania i bardziej tradycyjnego sposobu funkcjonowania. Osoby te niechętnie ujawniają informacje o sobie nawet w sprzyjających im sytuacjach. Zaobserwować też można u nich trudności w proszeniu o pomoc i preferowanie samodzielnego podejmowania decyzji. Z drugiej strony, część osób z grupy palących papierosy nie miała trudności z otwieraniem się przed innymi, czy wyrażaniem swoich opinii i przedstawianiem ich w otwarty sposób. Opis ten dotyczy osób palących o ekstrawertywnych cechach osobowości. Dobrze czuły się one w sytuacjach społecznych oraz określały siebie jako spontaniczne w działaniu.

Wraz ze wzrostem głębokości uzależnienia od tytoniu bardziej wyraźne stają się u palaczy papierosów takie cechy, jak zwiększenie depresyjności, zahamowania i trudności w przystosowaniu do zmieniających się warunków środowiska.

Zastanawiające jest, czy zmiany w psychologicznym funkcjonowaniu osób palących papierosy mogą być (a jeśli tak, to w jakiej mierze) spowodowane uzależnieniem od substancji psychoaktywnej, jaką jest nikotyna.

Osobowość jest złożonym i dynamicznym systemem cech, które wywierają znaczący wpływ na psychologiczne funkcjonowanie każdego z nas. Informacje na temat osobowości osób palących papierosy (wśród których duża grupa jest uzależniona od tytoniu) są jak dotąd na tyle ogólne, że nie można przedstawić konkretnego modelu osobowości osób używających tytoń. Obecnie mówi się raczej o cechach osobowości, które pośredniczą w procesie rozpoczynania, utrzymywania i zaprzestawania palenia tytoniu, niż o osobowości odróżniającej osobę palącą papierosy od niepalącej.